TOPOGRAFIJA
Banjska teritorija je karsna visoravan na kojoj nema jezera, potoka, rijeka, izrazito visokih planina i jačih izvora žive vode. Imaju samo nekoliko slabija izvora, koji una sušnom ljetu presuše, sa izuzetkom izvora Sopota u selu Petrovići, koji ne presušuje. Imaju i dvije veće vode (Crni Kuk i Dobrićevo Oko) koje nijesu izvori nego vidljivi djelovi podzemnih jezera.3) Rijeka Trebišnjica , odnosno jezero od 1963. godine, protiče pored banjske teritorije od sela Miruša do brane u zaseoku Parežu, koja je i granica teritorije, hercegovačko-crnogorska granica od 1878. godine na osnovu odlike berlinskog kongresa. Obradive zemlje na banjskoj teritoriji je jako malo. Najplodniji je bio pored rijeke Trebišnjice, ali on je pod vodom jezera. Najveći prostor pored planina i visočijih brda, zauzimaju niske kose i bregovi sa visinama oko 350 metara nadmorske visine. Zbog toga se za banjsku teritoriju kaže da je ravna. I zaista, kada se pogleda sa nekog visočijeg brda, izgleda potpuno ravna. Zemlja je crna pitoma prljuša. Voda je na pojedinim mjestima odnijela potpuno zemlju i ostavila kamene čiste ploče. Jedno od takvih mjesta je i selo Riječane. Skoro cijela teritorija je bila u prošlosti pokrivena šumom. Vrijeme je mijenjalo prirodu, a to je činio i čovjek. Šumu se nemilice sjekli Mlečani za pravljenje brodova, a kasnije i Turci. I banjska teritorija se dijeli na karsne visoravni, koje se jedva primjetno nastavljaju jedna na drugu i spuštaju kod planine Somine do jezera Trebišnjice. Od planine Somine, a sjeverno od planine Jelovice, karsnu visoravan čine Gornje i Donje Dubočke sa nadmorskom visinom od oko 1000 metara. Druga karsna visoravan je Tupanjska zaravan sa visinom od oko 900 metar, treća je selo Broćanac sa nadmorskom visinom oko 800 metara, a četvrta je selo Petrovići sa nadmorskom visinom od oko 700 metar. Sve su visoravni neravne table i slične jedna drugoj. 4)
PLANINE
Planine i brda nabanjskoj teritoriji su: Jelovica, Ilino Brdo, Skoča Gora, dijelom Somina, Stražište i manji dio Njegoša. I po njima su kose i bregovi pod šumom ili bez šume sa kršom, a ima i vrtača i dolina kao i po ravničarskom dijelu teritorije. Planina Jelovica proteže se od sjeverozapada na jugoistok preko cijele teritorije. Najviši vrh joj je Jelovica, a zatim Drobnjački gradac sa nadmorskom visinom preko 1200 metar. Djelimično je pokrivena lisnatom šumom. Ilino Brdo razdvaja selo Petroviće na dva nejejdnaka dijela – na manji sjeverni i mnogo veći južni dio. Visina brda je oko 1000 metara nadmorske visine. Skoča Gora, sa visinom od oko 1000 metara, je skoro cijela pokrivena sa šumom. Planina zatvara banjsku teritoriju sa južne strane. Somina je planina sa visinom od oko 1200 metara nadmorske visine, nalazi se na sjevernoj strani teritorije i bogata je raznovrsnom šumom i dobrim pašnjacima. Proteže se od sjeverozapada ka jugoistoku i preko nje ide granica banjske teritorije od zapadne strane Ćurila Malog do Triglava. Jugoistočna strana pripada golijskoj, a sjeverna banjskoj teritoriji. Planina Stražište, sa visinom od oko 1246 metara nadmorske visine, je po vrhu bez šume i kršovita je. I tom planinom ide banjska granica od Velikog Kokota preko njenog vrha u Malo Stražište, pa tako ni ona ne pripada cijela banjskoj teritoriji. Sa vrha Stražišta se vidi cijela banjska teritorija. Njegoš je jedna od najvećih travunskih planina. Najviši vrh mu je Vlaka sa visinom od 1720 metara nadmorske visine, zatim Koplje sa 1698 metara, te Kijak sa 592 metra i Mramorje sa 1496 metra nadmorske visine. Dio planine koji pripada banjskoj teritoriji pokriven je četinarskom šumom. U podnožju ispod pašnjaka, Njegoš je pokriven lisnatom šumom.5)
KLIMA
Klima je više sredozemna nego kontinetalna, jer je teritorija u blizini Jadranskog mora. Odnosno banjska teritorija je u zaleđu grada Dubrovnika. Kiše na banjskoj teritoriji ima dovoljno, tačnije banjska teritorija se nalazi na kraju gdje najviše pada kiše u toku godine u cijeloj Evropi.6) Međutim ljeta su sušna i bez padavina. Zime budu obično duge i hladne. Jugoistočni vjetar donosi kišu a sjeverni snijeg i hladnoću.
ŽIVE I GRAĐENE VODE
Žive vode na banjskoj teritoriji su: Tupanjsko vrelo ispod planine Njegoš, izvori Klenak i Kruška u selu Klenku, izvori Sopot, Otinjana i Potajnik u selu Petrovići. Izuzev izvora Sopot, koji neprekidno otiče,
svi ostali izvori ljeti presuše. U planini Somini postoje takođe par izvora žive vode, ali su daleko od sela pa se ne koriste. Izvori vode su vlasništvo po nekoliko bratstva, a Sopot je u vlasništvu potomaka bratstva Petrović-Banjanin, odnosno bratstva Pejovića, Popovića i Kneževića. Pored navedenih izvora postoje i dvije velike vode, Crni Kuk u selu Koprivicama i Dobrićevo Oko u selu Petrovići. Voda iz Dobrićevog Oka se koristi kao pijaća voda. Što se tiče rijeke Trebišnjice ona se nije mogla puno koristiti, jer je pristup bio otežan, a 1963. godine je ova rijeka pretvorena u Bilećko jezero, najveće akumulaciono jezero u dinarskom regionu, površine 33 kvadratna kilometra, dubine oko 104 metra, zapremine 1,3 milijarde kubika vode i sa nadmorskom visinom od 500 metara. Kako je na banjskoj teritoriji velika oskudica u izvorskim vodama, veoma su rasprostranjene građene vode: gustijerne, ublovi i lokve. U građene vode sakuplja se voda od kiša i snijegova. Građene vode su većinom u vlasništvu jednog domaćinstva.
BANJANI
Prostrana i krševito-bezvodna visoravan između Gacka na sjeveru, doline rijeke Trebišnice na zapadu, Korjenića, Grahova
i Pustoga Lisca na jugu i Golije i Nikšićkog Polja na istoku, naziva se Rudinama. Ime je dobila po živoj sočnoj travi (vrsta busike), koja je i preko zime pod snijegom zelena kao i usred ljeta. Visoravan je prirodno podijeljena na četiri dijela. Tri dijela se nazivaju Rudinama kao i visoravan. Da bi se razlikovao svaki dio visoravni, pored naziva Rudine, imaju još po jedan naziv i nazivaju se:
1. Bilećke Rudine, 2. Bijele Rudine, 3. Nikšićke Rudine. Jedna trećina visoravni, odnosno njen četvrti dio, naziva se Banjanima.
To mu je ime nametnulo Novljansko Bratstvo Banjanin.1) Banjska teritorija zauzima južni dio visoravni i najbolji je dio. Ravniji je
od druga tri dijela i ima mnogo više obradive zemlje, a i klima je u njemu blaža.
GRANICE
Granice Banjske teritorije idu: od brane na jezeru rijeke Trebišnjice, koja se nalazi ispod kuće Pejovića u zaseoku Parežu, preko Pareške ploče, a zatim na istok preko Hercegove Gradine i Dobroga Duba u vrh Ilina Brda. Odatle ide na Bijele Kamenice
i Priječki Do do u Tupanjsko Brdo i dalje na Veliki Ćurevac u Rasovo Brdo. Zatim, iza Brda Vardara na Šurlin Do i dalje sredinom Cerovice u Bovan Glavicu. Iz Bovana granica ide planinom Sominom do Triglava, koji je na bilećko-rudinskoj teritoriji, a dalje do
u Suvi Vrh više Turontaša. Dalje granica ide ispod Travnijeh Dola koji su na banjskoj teritoriji, pored Brekovca, od koga je
jedna trećina na bilećko-rudinskoj teritoriji, do u Jelovo Ždrijelo. Odatle granica ide na jug u Bratogošt i dalje na jug u Tisovac
i na planinu Obljaj u Veliki Kokot. Zatim ide niza Sedlo u vrh planine Stažišta, a odatle na zapad u Malo Stažište i dalje u
Grbovu Lokvu, više zaseoka Knez Dola. Odatle granica ide na zapad između sela Kljakovice i zaseoka Knez Dola i ispod
sela Miruša u jezero Trebišnjice. Odatle granica ide sredinom jezera do u zaseok Parež kod brane.2)
STOČARSTVO I ZEMLJORADNJA
Iz razloga da banjska teritorija ima jako pogodnu klimu, iz tog razloga jei stočarstvo bilo jako zastupljeno. Razlog za sve manjim interesovanjem za stočarstvom te zemljoradnjom je i taj da mlađe generacije su pošel u gradove, a stariji su bili u odmaklim godinama. Zemljoradnja je u prošlosti bila jako zastupljena. Na banjskoj teritoriji posebno na teritoriji sela Petrovići, veoma su dobro uspijevali vinogradi. U zaseoku Parežu i odatle stranama iznad sadašnjeg jezera do zaseoka Knez Dola, još su dobro vidljivi tragovi nekadašnjih vinograda. U zaseoku Parežu postoji ruševina od velike zgrade u kojoj se nakada skupljalo grožđe, pravilo i držalo vino sa velikih površina koje su tada bile pod vinogradima.
STANOVNIŠTVO
Mnogo prije dolaska slovena i banjsku teritoriju je živio dio Ilirskog plemena Autarijata - Mataruga. Na toj teritoriji imaju još neke porodice koje vode porijeklo od tog plemena.7) Iliri su se naselili na zapadni dio Balkanskog poluostrva , kao i na banjsku teritoriju, u X vijeku prije nove ere.
I mnogo prije naseljavanja Ilira, banjska teritorija je bila naseljena. Crvena Stijena u selu Petrovići poznata je kao staro ljudsko naselje. Tvrdi se da je bila u istom vremenu naseljena kad i Ebesatilo u Španiji.8) Iz tog vremen prije dolaska Ilira i Rimljana, na banjskoj teritoriji otkrivena su stara naselja u Grdovoj gradini u selu Petrovići, zaseoku Drpama u selu Klenku i u selu Smrduši.9) To objašnjava da su Banjani bili naseljeni i u ranijim vremenima. Stara groblja, za koje banjski narod kaže da su grčka, tragovi su zanastva Grka i Kelta koji su živjeli prije Ilira oko IV vijeka prije nove ere. Novljani su bili brojno pleme a naselili su se na istočno-banjsku, nikšićko-rudinsku i teritoriju Nikšićkog polja do Trebjese.10) Kasnije se to pleme proširilo i na druge teritorije, ali i izgubilo teritoriju Nikšićkog polja do Trebjese. Kasnije su na teritorijama plemena formirane opštine a zatim od dvije opština župe i najzad od više župa oblasti-države.
TRAVUNIJA
Travunska oblast nastala je od trebinjske i još nekoliko okolnih župa.11) U toj oblasti su bile župe: Ljubomir, Fatnica, Rudine, Kruševica, Korjenići, Risan, Dračevica, Konavli, Zrnovica i Trebinje.Na osnovu granica te oblasti može se zaključiti da je Nikšić pripadao župi Rudine. Granice Travunije bile su: južno od Risna na sjevero-istok do Grahova, pa iz planine Pustog Lisca u Riđane, hvatajući Nikšić sa njegovom okolinom i brdom Budoš. Odatle granica skreće na put Javorja i produžava sjeverno-istočno na rijeku Taru, a zatim niz tu rijeku do njenog sastava sa rijekom Pivom i dalje rijekom Sutjeskom do izvora rijeke Neretve. Odatle granica ide Gorskim kosama do više Ljubinja u Popovom Polju i nastavlja njegovim istočnim dijelom pa skreće ka Omblu i dopire do samoga Baninova. Odmah niže Dubrovnika granica produžuje obalom Jadranskog mora sve do Risna. Po istoriji poznati travunski vladar bio je Bela. Vrijeme njegove vladavine pada u prvu polovinu IX vijeka.12) Njegovi su potomci kasnije vladali Travunijom. Belu je na dužnosti zamijenio njegov sin Krajina, ovoga Falimir, a njega njegov sin Čučimir. Istorija ne zna za druge travunske vladare, jer su kazivanja popa Dukljanina neprihvatljiva.13) Krajina je bio oženjen od Nemanjića, ćerkom tadašnjeg vlaškog vladara Vlastimira. Sa tim je Travunija dobila svoju samostalnost, ali je bila podložna raškim vladarima.14) Od 917. godine Travunija je bila pod okupacijom Zahumlja i ostala do pred kraj X vijeka. Tada je postala sastavni dio Duklje.15) I tako vremenom su se mijenjali vladari nad Travunijom, prvo Makedonci, pa Vizantijci, te kasnije od 1168. godine ponovo pod vlast Duklje. Travuniju je kasnije zauzeo raški župan Nemanja, koja je ostala u Nemanjićkoj državi više od 200 godina.16) Kasnije je cijela Travunijska oblast ušla u sastav države Hercegovine, pa i Banjani, koji su pod tursku upravu pali u drugoj polovini XV vijeka. Za vrijeme dok su bili pod turskom upravom, Banjani nijesu izdvajani iz hercegovačke teritorije.
TURSKI PERIOD
Banjani su, kako je to navedeno, bili dio herzegovačke teritorije, a pali su pod upravu u drugoj polovini XV vijeka. Kako je poznato, Turska je, ali ne odmah nakon Kosovske bitke napadala i zauzimala djelove napadnutih teritorija. Tako je Srbiju osvojila i stavila pod svoju upravu 1459. godine, Bosnu i Hercegovinu do Blagaja 1463. godine, preostali dio hercegovine 1482. godine a Crnu Goru 1496. godine.17) Trebinje je pod tursku upravu palo 1466. godine kao i Banjani. Banjani nijesu izdvajani iz hercegovačke teritorije i ostali su zajedno u istoj turskoj andministraciji. Do tada su bili vojvode oni koji su sebe nazivali drobnjacima, a od tada iz bratstva Banjanin.18) Osim vojvoda, postoji pomen i banjskih knezova. Banjani su pripajani crnogorskoj državi iz dva puta. Na osnovu velikih sila u Carigradu 1858. godine i kasnije na osnovu odluke velikih sila u Berlinu 1878. godine.19) Prva škola u Banjanima otvorena je u Gornjem Tupanu 1863. godine, a za nju su dobili pomoć iz Beograda. Druga škola otvorena je u Velimlju, a treća u selu Petrovići. Do 1912. godine postojale su samo te tri škole, a od tada do 1940. godine još tri.20) Banjani su se vjekovima raseljavali, pa se broj djece smanjivao, te su se škole zatvarale.
ISTORIJSKA PROŠLOST PLEMENA
Srpsko pleme Novljani, prije dolaska na visoravan Rudine, privremeno je bilo naseljeno u okolini Travnika. Odatle se podiglo i doselilo na visoravan Rudina. Teritoriju je osvojilo borbama od domorodaca Ilira. Pored Nikšičkog polja do Trebjese, Nikšićkih rudina i istočno-banjske teritorije, tada su vjerovatno osvojili i naselili i dio bilećko-rudinske teritorije.21) Iz podataka vidi se da su sa susjedima Onogoštanima živjeli dugo i veoma lijepo. Bila im je zajednička i Petrova crkva u Nikšiću, što nam potvrđuje da su bili dobri susjedi.22) Jedan dio novljanskog plemena živio je na istočno, a jedan dio plemena Autarijata na zapadnoj banjskoj teritoriji od dolaska Novljana iz Bosne do pred kraj XVI vijeka. Na osnovu saznanja koje bratstvo je živjelo u kojem su selu i zaseoku, sadašnja bratstva iz sela Petrovića prije preseljenja u to selo 1585. godine, mogla su samo živjeti u Riječanima. Novljanski su tragovi i iz ranijih vremena, onoga koji se naselio na taj dio teritroije. I na istočno-banjskoj teritoriji ima ilirskih tragova, a to su „gomile“. Geografska imena: Matarački do, Mataračke strane, Mataračka njiva, Pareško do, zaselak Parež, ilirski su tragovi na toj zapadno-banjskoj teritoriji. Na cijeloj banjskoj teritoriji ima oko 500 gomila, a većina ih je na zapadnom dijelu teritorije. Ispod tih gomila kamena su grobovi ilirskog naroda – Mataruga.23) U zaseoku Parežu postoji ruševina crkve Svetoga Tome, kod koje su se iliri skupljali praznicima. Kaže se da su bili jako bogati i da su se bavili između ostalog i vinogradarstvom.24) Međutim, kada su na teritoriju došli Novljani, vinogradi su propadali i brzo nestajali. Od njih su otali samo tragovi- pozidane parcele obrasle u gustomm šiblju sa ponekom divljom lozom. Ilire su sa te teritorije protjerani, 1585. godine i od njih je ostalo jako malo i od njih su sadašnja bratstva: Miškovići, Kokotovići, Matovići i Kruščići.25) Zapadno-banjska teritorija nije prva ni jedina na koju su se Novljani proširili po dolasku na visoravan Rudina. Onu se se tada, po svoj prilici, proširili i na djelo ve grahovske i korjeničke teritorije. Međutim mnogo prije toga, krajem XIV vijeka i početkom XV vijeka, osvojili su tada teritorije danjašnjeg Drobnjaka i Pive, te su se na te teritorije i preselili. Kako su bili malobrojni i nijesu mogli oduprijeti od mnogobrojnih i jačih Ilira – Kriča, u pomoć su im došli svi Novljani i Riđani, te su protjerali Ilire za sva vremena preko rijeke Tare.26) Novljani su tu teritoriju međusobom podijelii. Na zboru u Velimlju 1910. godine crnogorski kralj Nikola je rekao: >>Vaši su rođaci iz Pive ostavili svoju zemlju vama, pa od sada morate i vi ostaviti vašu zemlju u Pivi njima.<< Poslednji koji je davao tu zemlju zakup i ubirao zakupninu, bio je Sava III Aleksin Pejović.27)
Prvi put se pominje Bratstvo Banjanin 1379. godine.28) Drugi put se 1485. godine pominje prvi poznati vojvoda Radić. A treći put 1519. godine njegov sin Petar.29) Četvrti pomen uklesan je na nadgrobnoj ploči vojvode Cvjetka, a peti takođe nad nadgrobnoj ploči njegovog sina Grdana. Nadgrobne ploče se nalaze u Jovanjskoj crkvi, u selu Petrovići u Banjanima. Šesti pomen ukesan je iznad porodične kapele (Aranđelova crkva) u selu Pertovići. Pomena prezimena Banjanin ima još, ali se oni odnose na vojvode, svještenike i knezove iz ogranka bratstva Banjanin. U vrijeme diobe Banjana i Drobnjaka, odnosno kada su se završila preseljenja na sadašnju drobnjačku teritoriju, na banjsku teritoriju ostala su bratstva: Banjanin, Banisavljević, Komenenović, Rusenović i Vujadinović. Od tih bratstva nažalost izumrli su bratstva Vujadinović i Rusenović, odnosno Marić.30) Druga bratstva imaju i danas svoje potomke, pa i u drugim krajevima i državama. Od bratstva Banjanin, nastalo je bratstvo (ogranak) Petrović Banjnanin, a od ovoga bratstvo Pejović, Knežević, Joković i Popović. A od bratstva Banisavljević nastala su bratstva Jovović, Pejović i Marković.
Ta su bratstva nedavno nastala od tri brata sa uzimanjem sadašnjih prezimena. Pejovići su od predka kojem je bilo ime Pejo, a od njega Stanko, Pejo, Petar i Nikola. Od bratstva Gambelića nastalo je bratstvo Milović, a Komnenovići su zadržali svoje staro prezime. U Banjanima ih ima samo nekolike kuće, a drugi su se preselili u okolinu Bileće.31) Tim banjskim Novljanima se, kao i oni sami sebi, osporava porijeklo. Za njih se isključivo na osnovu predanja, tvrdi da nijesu Novljani. I potomci tih Novljana, kao i svi oni što su pručavali Banjane, tvrde da ih je doveo Grdan Cvetković, banjanin sa Kosova poslije Kosovske bitke 1389. godine.32) Nisu banjski Novljani jedini koji uporno tvrde da su im preci došli sa Kosova. Vjekovima su ubjeđivali i sebe i druge, a uspjeli su donekle i da ubijede iistraživače. Ta želja za porijeklom je nastala tako što je stvoreno uvjerenje da su najbolji junaci bili i ostali sa Kosova. Kroz vjekove su istorijski izvori se dopunjavali, pojedini dijelovi mijenjali, a od toga ponešto jei izbacivano, dok su nastala postojeća predanja. Na osnovu svega poznatog do sada može se slobodno reći da je banjska teritorija to ime dobila po prezimenu Banjanin što je na toj teritoriji živjelo više vjekova.
Bratstvo Petrović Banjanin je podiglo i porodičnu kapelu u čast svoje prislave Aranđelovog dana. Kapela se naziva Aranđelova crkva. Iako je stari istorijski spomenik, on nije zaštićen zakonom. Naime, kako je navedeno, crkvu u čast slave imali su, a to je Jovanjska crkva. Ako su skoro sva bratstva u selu Petrovićima slavili Jovanjdan, u Januaru su sagradili zajedničku crkvu u zaseoku Drijenu. Novljanskih pomena i targova ima u velikom broju. Treba pomenuti Crkvu Svetoga Save u selu Prigradina, koja je podignuta u vrijeme Nemanjića, te Crkva Arhangela Mihaila u Velimlju, koja takođe potiče iz XVI vijeka, a živopisana je 1605. godine kada je i bila porodični hram bratstva Petrovića. Crkva Svetog Ilije u selu Petrovići je takođe stara crkva sa početka XVI vijeka, a nju su podiglii bratstvo Mrkajići. Za Banjane je karakteristično da su u njima česte brastveničke crkve. Uglavnom veća ili srodnija bratstva imaju zajedničke crkve. Kao svještenik u Banjanima pominje se 1603. godine Vojić, sin Petra drugog Petrovića Banjanina, 1644. godine Jovan, sin vojvode Ivana Petrovića Banjanina. Jovanovo ime je i upisano iznad vrata kapele.
Crkva Svetog Petra u Nikšiću
Sava III Aleksin Pejović
Porodična grobnica Bratstva
Crkva Svetog Ignatija
Manastir Kosijerevo prije 1966. godine
- B.I.D. – Knjiga IV, 54 – Dubrovački arhiv – Knjiga Merkant, 130,
- Izvještaj komisije velikih sila iz 1853. godine i Geografska karta,
- Tomić – Banjani, 19,
- Bosna i Hercegovina kao privredno područje, 64, 167. – V.Ćorović – Istorija Bosne I, 122,
- Geografska karta sreza Nikšićkog,
- Vojna enciklopedija II, 257-258,
- Tomić – Banjani, pleme u Hercegovini, 74,88,
- Crvena stiijena, 3,4,11,110-112,
- Monografija Nikšića, 21,
- Nikšićke novine od 13.05.1971. godine - A. Luburić – Drobnjak, pleme u Hercegovini, 9-10,
- Figurić – Trebinje, 18 – Karta Travunije u prilogu,
- Radojković – Političke prilike, 47,
- Korać – Trebinje I, 62,
- Ćorović – Istorija Bosne I, 119,
- Đurđev – Uloga crkve u staroj istoriji, 58,
- Juriček – Istorija Srba I, 140, 144,146,
Crkva Svetog Arhangela
Manastir Kosijerevo sada
17. Istorija naroda Jugoslavije II, 65, 110-111, 115,
18. Kovijanić – Pomeni plemena II, 170,
19. Dubrovački arhiv – Turska dokumenta I, 164,
20. List Pobjeda iz 04. i 11.07.1972. godine – S. Tomić – Banjani, 9,
21. Tomić – Banjani, pleme u Hercegovini, 59, 61,
22. Nikšićke novine iz 27.05.1971. godine – A. Luburić – Drobnjak, 9-11,
23. Kovijanić – Pomeni crnogorskih plemena II, 171,
24. Tomić – Banjani, 32, - V. Korać – Trebinje I, 17-18,
25. Povijest hrvatskih zemalja, 112,
26. Tomić – Banjani, pllemeu hercegovini, 45, 74, 88,
27. Dučić – Književni radovi III, 347,
28. Pismo Žarku Lješkoviću od 22.01.1863. godine,
29. Korać – Trebinje I, 139,
30. Dubrovački arhiv – Cons rog, 25, 35,39,74,
31. Istorijski zapisi 1-2 za 1957. godinu, 262-263,
32. Tomić – Banjani, pleme u hercegovini, 52-53,
33. Tomić – Banjani, pleme u hercegovini, 77.